دوربین اورینتالیس: گفتگوی میان شرق و غرب
علی بهداد استاد ادبیات دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس است. او که نزدیک به چهار دهه است ایران را ترک کرده و تحصیلات عالی خود را در ایالات متحده آمریکا تکمیل کرده‌است، مطالعات جامع و وسیعی در زمینه «شرق‌شناسی (Orientalism)» دارد. تازه‌ترین کتاب این پژوهشگر ایرانی آمریکایی با عنوان «دوربین اورینتالیس: بازتاب‌هایی بر عکاسی از خاورمیانه» که تابستان امسال توسط دانشگاه شیکاگو منتشر شده‌است، اهمیت عکاسی در تغییر نگاه اروپا به خاورمیانه با جزئیات و نمونه‌های مختلف توضیح داده‌شده‌است.
این استاد ایرانی-آمریکایی متولد سبزوار را یکی از مهم‌ترین پژوهش‌گران پسااستعماری و منتقدان بزرگ شرق‌شناسی یا اورینتالیسم می‌شناسند که در بسیاری از آثارش موضوع شرق‌شناسی را با دیدگاه انتقادی مورد بررسی قرار داده‌است. سه سال پیش انتشارات گتی مجموعه مقالات دیگری در مورد عکاسی با همکاری او و لوک گارلند (Luke Garland) در مورد عکاسی و شرق‌شناسی با عنوان «عکاسی شرق‌شناسی: مقالاتی نو در زمینه بازنمایی استعماری Photography’s Orientalism: New Essays on Colonial Representation» منتشر کرده‌بود.
اما کتاب اخیر کاملا نوشته‌ها و تحلیل‌های خود او از بازنمایی تصویر شرق، توسط شرق‌شناسان و استعمارگران از نیمه قرن نوزده میلادی تا کنون است و تاریخ تبدیل شدن عکس‌های خاورمیانه به یک رسانه تجاری و نمونه آزمایشی شبه‌علمی شرق‌شناسی مورد بررسی قرار می‌دهد.
در مقدمه کتاب دوربین اورینتالیس می‌خوانیم «عکاسی باعث شد تصور کاملا متمایز شرق‌شناسانه اروپا به خاورمیانه به شکل نوعی شی واقعی ملموس تبدیل شود، تغییری که نهایتا نقشی محوری در مداخله اروپا در خاورمیانه قرن ۱۹ بازی کرد.»
کریستوفر پنی از دانشگاه کالج لندن در این کتاب می‌نویسد: «بهداد نظریه مهمی در مبحث تاثیر سیاسی عکس ترسیم می‌کند. او باعث تغییر دیدگاه ما به اثر دوربین در امپراتوری غرب می‌شود. وی نشان می‌دهد که چگونه اشراف از صنعت عکاسی استقبال کردند و باعث شدند که نه تنها این صنعت راهی برای مقاومت در برابر غرب نشود، بلکه عاملی شود برای حفظ و بقای قدرت و امپراتوری غرب. این کتاب به درک عتر عکاسی از نقطه نظر جهانی و فراتر از نگاه کوتاه‌بینانه غربی که این هنر را به مرزها محدود می‌کند، کمک خواهد کرد.»
علی بهداد می‌گوید: «من با جزئیات و دقیق توضیح داده‌ام که چگونه عکاسی به نوعی نمایان‌گر «واقع‌نما» و «مجسم» از خاورمیانه تبدیل شد. چنین دیدگاهی نسبت به عکاسی باعث شد که شرق‌شناسی به نوعی به یک گفتمان شبه‌علمی بدل شود. همان‌گونه که یکی از اولین مشاهده‌کنندگان عکس‌های شرق می‌گفت حالا ما به جای افسانه با واقعیت روبه‌روییم. گفته‌ای که امروز همه می‌دانیم تا چه اندازه غلط است.»
بهداد ادامه می‌دهد: «به عبارتی می‌توان گفت که عکاسی باعث شد گفتمان غیر بودن و دیگری بودن به یک امر واقعی و ملموس بدل شود، که ادعا و تصور نادرستی است.»
علی بهداد تاکنون پنج عنوان کتاب پرفروش نوشته‌است که یکی از مشهورترین آنها کتاب «ملت فراموش‌کار: درباره مهاجرت و هویت فرهنگی در ایالات متحده آمریکا»، که تصور پذیرنده بودن فرهنگ آمریکایی برای مهاجران را به چالش می‌کشد و از فقدان رواداری فرهنگی در ایالات متحده آمریکای مدعی چند فرهنگی می‌نویسد.
کتاب دوربین اورینتالیس توضیح می‌دهد که از دهه‌هایی که از سال ۱۸۳۹ می‌گذرد تاکنون عکاسی به شکل جدایی ناپذیری با خاورمیانه پیوند داشته. ابتدا به عنوان یک ابزار حیاتی برای مصرشناسان و شرق‌شناسانی مطرح شد که به ابزاری نیاز داشتند تا یافته‌های باستانی خودشان را مستندسازی کنند. نور فراوان و شدید موجود در آسمان خاورمیانه اجازه می‌داد که عکس‌ها ساده‌تر و سریع‌تر ثبت و ضبط شوند؛ به همین دلیل هم بود که خاورمیانه به تدریج به یکی از اصلی‌ترین مکان‌های انجام عکاسی بدل شد.
مطالعه تطبیقی در کتاب دوربین اورینتالیس، اثر خاورمیانه در تکامل عکاسی را بررسی می‌کند به اضافه اینکه توضیح می‌دهد عکاسی چه اثری بر دیدگاه اروپا نسبت به شرق (Orient) داشت.
علی بهداد با استفاده از بایگانی‌های غنی از عکس‌های اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم، روایتی دقیق و غنی از گذار تصور بارز شرق‌شناسانه اروپا به یک نگاه تازه که به نوعی مشابه نگاه به یک واقعیت مجسم بود نشان می‌دهد. این تغییر در ادامه به یکی از اساسی‌ترین پایه‌های استعمارگری اروپا بدل شد.
در همین احوال شرق‌شناسی برای عکاسان هر دو منطقه جغرافیایی شرق و غرب کارایی داشت؛ از یک سو برای عکاسان اروپایی مقررات و چارچوب‌هایی مشخص شد که چه چیزی از سوی مخاطب غربی در مورد فرهنگ شرق جذاب و جالب به نظر می‌رسد و از سوی دیگر مخاطبان خاورمیانه به نوعی عکاسی را پذیرفتند که نشانه رونمایی از امتیازات و ارزش‌های پدرسالارانه‌شان بود و در عین حال طبقات دیگر اجتماعی را هم در مقابل‌شان به تصویر می‌کشید.
یکی از اصلی‌ترین اهداف این کتاب این است که نشان بدهد بی‌توجهی به یک موضوع در استودیوها و عکس‌های اروپایی و خاورمیانه‌ای رخ داده‌است. این مساله که عکاسی شرق‌شناسانه فقط یک موضوع اروپایی نیست بلکه یک محصول غنی فرهنگی از گفتگو میان شرق و غرب است.
ماریان هرش، نویسنده کتاب «نسل پسا خاطره Generation of Post Memory» در مورد این کتاب می‌گوید: «آشنایی هر چه بیشتر غرب با خاورمیانه برای پیشرفت هنر عکاسی بسیار مهم و اساسی بود و بهداد در این کتاب عدم توازن و نابرابری که عکاسی در نگرش اورینتالیسم ایجاد کرد را تشریح می‌کند. کتاب دوربین اورینتالیس نشان می‌دهد که عکاسی فراتر از دشواری‌های به تصویر کشیدن یک دیدگاه است. این کتاب نشان می‌دهد که عکاسی دارای جنبه‌های مختلفی‌ست که گاه الهام بخش و سازنده و گاه ویران‌گر و مخرب است.»