کپی‌رایت در ایران به زبان ساده(۳)
مدت حمایت قانونی از اثر تا چه زمانی است؟
بنابر آنچه گفته شد حمایت از حقوق معنوی مشمول مرور زمان نمی‌شود درحالی‌که حقوق مادی مشمول مرور زمان است و تا ابد ادامه پیدا نمی‌کند. به‌طور کلی این حمایت تا ۵۰ سال بعد از مرگ پدیدآورنده ادامه دارد. می‌توان با‌توجه به دو فاکتور نوع اثر و پدید آورنده(ویا دارنده‌ی حق)، مدت زمان حمایت را در حالت‌های دیگر مشخص کرد .
پدیدآورنده و دارنده‌ی حق:
- اثر مشترک ۵۰ سال(۱) بعد از فوت آخرین پدیدآورنده، تحت حمایت قانون است.(۲)
- هرگاه اثر متعلق به شخص حقوقی باشد و یا حقوق مادی به شخص حقوقی واگذار شود از تاریخ نشر و عرضه به مدت ۳۰ سال مورد حمایت قانون خواهد بود.(۳)
نوع اثر
- آثار سینمایی و عکاسی از تاریخ نشر و عرضه به مدت ۳۰ سال مورد حمایت قانون خواهد بود.(۴)
حق مؤلف به چه کسی تعلق دارد؟
به طور کلی حق مؤلف متعلق به شخصی است که اثری را پدید می‌آورد اما در مواردی حقوق مادی استثناهایی دارد. برای مثال حقوق مادی اثری که در نتیجه سفارش پدید می‌آید به مدت ۳۰ سال متعلق به سفارش‌دهنده است و بعد از آن متعلق به خود پدیدآورنده خواهد بود. در آثار مشترک نیز حقوق ناشی از اثر، حق مشاع(۵) تمام پدیدآورندگان است و استفاده از اثر، منوط به اجازه‌ی تمام پدیدآورندگان است.
به این نکته توجه باید داشته باشیم که حقوق معنوی همیشه متعلق به پدیدآورنده خواهد بود و استثناء تنها شامل حقوق مادی اثر می‌شود.
آیا حق مؤلف قابل انتقال است؟
در حالی‌که حقوق مادی قابلیت انتقال را دارد، حقوق معنوی غیر قابل انتقال است. پدیدآورنده و یا دارنده حقوق مادی می تواند آن را به دیگری انتقال دهد. این انتقال می‌تواند شامل بخشی از حقوق قانونی صاحب حق باشد و یا تمام آن. بنابراین اجازه‌ی استفاده از یک یا چند حق به معنای استفاده از تمامی حقوق نیست, انتقال می‌تواند به صورت انحصاری و یا غیر انحصاری باشد. چنانچه به صورت انحصاری باشد، انتقال‌دهنده امکان اعطای همان حق در همان زمان را به شخص دیگر ندارد و انتقال‌گیرنده می‌تواند مانع آن شود. انتقال می‌تواند برای مدت زمان محدود باشد و یا نامحدود. می‌تواند در مقابل حق تألیف باشد یا بدون آن. همه‌ی این موارد بستگی به نوع قراردادی دارد که مابین انتقال‌دهنده و انتقال‌گیرنده توافق می‌شود.
در هر صورت پاداش و جوایز نقدی و سایر امتیازها که به اثر تعلق بگیرد متعلق به پدیدآورنده خواهد بود.(۶)
استثناهای حقوق مادی
همان‌طور که گفته شد، هرگونه بهره‌برداری از حقوق مادی اثر باید با اجازه‌ی پدیدآورنده و یا دارنده‌ی حق انجام شود، اما در دو صورت امکان استفاده از اثر بدون اجازه پدید آورنده و یا صاحب حق امکان‌پذیر است.
الف) انقاضا مدت زمان حقوق مادی: آثاری که مدّت حمایت قانونی از حقوق مادی آن منقضی شده است به حوزه‌ی مالکیت عمومی وارد می‌شوند، بدین معنا که جامعه امکان استفاده بدون اجازه از اثر را با رعایت حقوق معنوی دارد.
ب) استثناءها: در قانون سال ۴۸ مصادیقی پیشبینی شده که استفاده از آثاری که مدت حمایت آن هنوز منقضی نشده، نیازی به کسب اجازه از پدیدآورنده ندارد. می‌توان این استثناها را به سه دسته نقل قول، مقاصد آموزشی و استفاده‌ی شخصی تقسیم کرد.
مصادیق استثناءهای حقوق مادی در قانون سال ۴۸ به شرح ذیل است:
- نقل از آثاری که انتشار یافته است و استناد به آنها به مقاصد ادبی و علمی و فنی و آموزشی و تربیتی و به صورت انتقاد و تقریظ(۷) با ذکر ماخذ در حدود متعارف مجاز است.(۸)
- ذکر مأخذ در مورد جزوه هایی که برای تدریس در موسسات آموزشی توسط معلمان آنها تهیه و تکثیر می شود الزامی نیست مشروط بر این که جنبه انتفاعی نداشته باشد.(۹)
- کتابخانه‌های عمومی و موسسات جمع آوری نشریات و موسسات علمی و آموزشی که به صورت غیر انتفاعی اداره می‌شوند، می توانند از آثار مورد حمایت این قانون از راه عکس‌برداری یا طرق مشابه آن به میزان مورد نیاز و متناسب با فعالیت خود نسخه‌برداری کنند.(۱۰)
- نسخه‌برداری از آثار مورد حمایت این قانون و ضبط برنامه های رادیویی و تلویزیونی فقط در صورتی که برای استفاده شخصی و غیرانتفاعی باشد مجاز است.(۱۱)
آیا می توان از آثاری که در اینترنت منتشر شده است به رایگان استفاده کرد؟
یکی از باورهای اشتباه و رایج میان عموم مردم این است که اگر اثری در فضای اینترنت(از جمله شبکه‌های اجتماعی) منتشر شود افراد مجاز به استفاده از آن هستند. در صورتی که انتشار هیچ اثری در فضای اینترنت به معنای اجازه استفاده از آن نیست و اینترنت تنها شکل دیگری از رسانه و شیوه‌ی نمایش و عرضه اثر است مانند گالری، روزنامه، کتاب و ... . اگر شخصی بخواهد از اثری که در اینترنت منتشر شده است استفاده کند، به طور حتم باید از صاحب حقوق مادی اثر کسب اجازه کند و اگر پیداکردن صاحب اثر(صاحب حق) ممکن نباشد امکان استفاده از آن را نخواهد داشت. همچنین اگر وب‌سایتی اثری را به صورت غیرقانونی باز نشر دهد مجوز برای استفاده دیگری نخواهد بود و هرگونه استفاده از اثر منتشر شده به هر شکل و ترتیبی بدون کسب اجازه از صاحب حق و پرداخت حق تألیف(و یا هر نوع توافق دیگری)، به موجب قانون قابل پیگیری است.
---
پانویس:
(۱) اثری که با همکاری دو یا چند پدید آورنده بوجود آمده باشد و کار یکایک آنان جدا و متمایز نباشد. ماده 6 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۲) مطابق مواد 13 و 14 قانون سال 48 سفارش دهنده اثر و انتقال گیرنده حق پدیدآورنده تنها 30 سال می توانند از حقوق مادی استفاده کند.
(۳) بند 2 ماده 16 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۴) بند 1 ماده16قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۵) مال مشاع مالی است که بین دو یا چند نفر مشترک باشد یعنی چند نفر نسبت به یک مال حق مالکیت دارند به نحوی که میزان سهم هریک مشخص نیست و استفاده از مال مشاع منوط به اجازه همه صاحبان حق است.
(۶) قانون گذار بین واگذاری حق و حق بهره برداری تفاوتی قایل نشده است در حق بهره برداری پدید آورنده یا دارنده حق ضمن اینکه هنوز مالک حق است اجازه استفاده با شرایط مشخص را به بهره بردار می دهد در صورتی که در واگذاری دیگر مالک حقی که واگذار کرده نخواهد بود.
(۷) لغت‌نامه دهخدا: تقریظ. [ ت َ ] (ع مص ) بستودن . (زوزنی ). ستودن زنده را بحق باشد یا باطل . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). ستودن و مدح کردن بحق یا باطل را. (مجمل اللغة). || ستودن مکتوب کسی را و تصدیق نوشتن بر آن . (ناظم الاطباء). در فارسی امروز نوشتن مطالبی مدح آمیز بر کتابی .
(۸) ماده 7 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۹) تبصره ماده 7 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۱۰) ماده 8 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
(۱۱) ماده 11 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
*افسانه عابدین، وکیل پایه یک دادگستری