چگونه عکس‌های خانوادگی را بخوانیم؟ دو: چون یک نشانه‌شناس یا کارآگاه عکس‌هایت را بخوان

"چگونه از گذشته‌ی خود باخبر می‌شوید، وقتی تنها چیزی که در اختیار دارید عکس است؟" (هالند 1390‌، ص951)

نقل از ایلان زیو در فیلم «خاطرات هولوکاست»

روش جذاب‌تر خواندن عکس‌های خانوادگی، خواندن آن شبیه به یک نشانه‌شناس است. نشانه‌شناس با دقت در متون به کشف نشانه‌ها و روابط آنها و در واقع کشف معنا یا  چگونگی ساخت آن در متن می‌پردازد. عکس‌های خانوادگی محمل مناسبی هستند تا به عنوان یک سند برای کشف آنچه که در عکس دیده نمی‌شود و یا به دقت و وسواس پنهان شده است در نظر گرفته شود. روشی که پیشتر انت کون در «رازهای خانوادگی - (Family Secrets: Acts of Memory and Imagination)» با واکاوی عکس‌های دوران کودکی‌اش در پی آن بود.

کتاب «رازهای خانوادگي» انت کون کتابی است که از لابه‌لای عکس‌های خانوادگی، کارکردهای خاطره را در حوزه شخصی و عمومی به ما نشان می‌دهد. کون در این کتاب از عکس‌های خانوادگی و تصاویر عمومی فیلم‌ها، روزنامه‌ها و نقاشی استفاده می‌کند تا تحلیل‌گر تصاویری که نشانه‌هایی از گذشته نویسنده و خاطرات مرتبط با آن را در بر می‌گیرد، باشد.

عکس‌ها فراتر از علاقه و ارزش شخصی آن‌ها برای او، نقطه شروعی هستند برای تلاشی تفسیری. نویسنده در این کتاب به بازگویی داستان‌هایی می‌پردازد که ریشه در گذشته دارند و در زمان حال طنین‌اندازند. داستان‌هایی که از روایت‌ها جا مانده‌اند و هویت او را می‌سازند

انت کون در مقدمه کتابش می‌گوید: «گذشته برای همیشه رفته است، نه می‌توانیم بدان بازگردیم و نه می‌توانیم آن را آن‌گونه که بوده است احیا کنیم. اما این بدین معنا نیست که نزد ما از دست رفته است. گذشته هم‌چون صحنه جرم است، اگر عملی جبران‌ناپذیر است امکان دارد که نشانه‌های آن هنوز باقی باشد. از این نشانه‌ها، اثرهایی که به وقوع گذشته اشاره دارند، به چیزی که در این‌جا اتفاق افتاده است، بازسازی رویداد می‌تواند انجام بگیرد. کار خاطره با روش‌هایی از تحیق و بررسی- هم‌چون کار کارآگاهی و باستان‌شناسی- که با گذشته سر و کار دارند- اشتراک دارد. جستجو کردن سرنخ‌ها، کشف نشانه‌ها و اثرها، استنتاج کردن و سر هم کردن بازسازی‌ها به واسطه تکه‌های شواهد» (کون، 2002، ص4).

روش انت کون در مطالعه عکس‌های خانوادگی بی شباهت به کارآگاهی خصوصی نیست که با دقت به همه جزئیات غایب درون عکس توجه می‌کند. او مطالعه عکس‌های خانوادگی  را با روشی ساده آغاز می‌کند؛ ابتدا به توصیف عکس می‌پردازد و سپس به سوژه‌های انسانی در عکس‌ها توجه می‌کند، همچنین به بستر تولید عکس (عکس در چه زمانی، کجا، چرا، چگونه و توسط چه کسی گرفته شده است) توجه می‌کند. او همچنین بر فن‌آوری عکاسانه‌ استفاده شده در عکس دقت می‌کند و در نهایت تلاش می‌کند تا بفهمد مخاطب آن عکس‌ها چه کسی است و در کجا نگهداری می‌شوند (کون، 2008، ص8).

وی معتقد است:

«عکس برای این‌که نشان دهد چه چیزی است باید همواره توجه شما را به چیزی ورای خودش معطوف کند. خاطراتی که یک عکس برای ما زنده می‌کند، این‌طور نیست که از درون خود عکس بیرون زده باشد. آن خاطرات در میان متنی از گفتمان‌ها زاده می‌شوند؛ گفتمان‌هایی که بین گذشته و حال، تماشاگر و تصویر و بین همه این‌ها و زمینه‌های فرهنگی و لحظات تاریخی در رفت و آمدند و در همه این‌ها، تصاویر بیشتر حکم رد و سر نخ را دارد، چیزی لازم و نه کافی برای عمل معناسازی که همواره به جایی دیگر اشاره دارد» (کون، 1384، ص20).

یکی از تفسیرهای جالب وی درباره عکس خانوادگی در نظر گرفتن این عکس‌ها به مثابه یک سند است، وی همچون نظریه‌پردازانی نظیر بارت، اسکرتون، سارکوفسکی، سانتاگ و غیره عکس را همانند سندی برای واقعیت در نظر می‌گیرد اما تعریف او از سند و چگونگی این بازنمایی متفاوت از این نظریه‌پردازان است. کون معتقد است که «عکس سند است. البته مقصود این نیست که عکس را الزاماً باید از روی ظاهرش قضاوت کرد، یا این‌که عکس بازتاب واقعیت است، یا این‌که عکس رابطه‌ای بدیهی بین خودش و آن‌چه نشان می‌دهد به دست می‌دهد. منظور صرفاً این است که عکس می‌تواند ماده‌ای برای تأویل باشد. سند به این معنا که حل شود، مثل معما؛ و رمزگشایی شود مثل سرنخ‌های به‌جا مانده در صحنه جنایت. گو این‌که چنین سندی ممکن است واقعیت‌هایی را که ادعای برملا کردنش را دارد پنهان سازد» (کون، 1384، ص20).

او بر اساس رهیافت «سند تفسیری و تاویلی از عکس» معتقد است که افراد خانواده تلاش می‌کنند تا چیزهای معینی را از بقیه جهان مخفی ‌کنند، چیزهایی که به خاطر آن دروغ می‌گویند و یا هرگز بیانشان نمی‌کنند. رازهایی که در محدوده حافظه ما جای گرفته‌اند و توسط حافظه برانگیخته می‌شوند تا داستان‌هایی را درباره زندگی ما بگویند، داستان‌هایی درباره گذشته، گذشته‌ای که از گزارش‌ها و روایت‌های بازگو شده جا مانده است. عکس موجب برانگیختن و بازگو کردن داستان‌های ناگفته می‌شود.

«رازهای خانوادگی جنبه دیگری از چهره عمومی خانواده است، از داستان‌هایی که خانواده درباره خودشان به خودشان و به جهان می‌گویند» (کون، 2002، ص3).

یکی از واژه‌های کلیدی در مطالعات عکس‌های خانوادگی «کارخاطره» است. عکس‌های خانوادگی همواره به عنوان محملی برای حفظ و نگهداری خاطرات شخصی و گاهی عمومی هستند. انت کون می‌گوید: «به شیوه‌های مختلفی می‌توان با یک عکس یا یک آلبوم عکس برخورد کرد: از یک‌سو می‌تواند به سادگی به عنوان سند تلقی شود و از سوی دیگر می‌تواند برای معناهای پنهان و پوشیده بررسی شود و «ضدخاطره - Counter-memory» را تولید کند: کارخاطره. در واقع کارخاطره فرآیند فعال یادآوری است که حالتی پرسش‌گرانه را نسبت به گذشته و فعالیت بازسازی آن به واسطه حافظه اتخاذ می‌کند» (کون، 2010، ص303).

• کار خاطره ، ابزار کارآگاه عکس خانوادگی

یکی از واژه‌های کلیدی در مطالعات عکس‌های خانوادگی «کارخاطره» است. عکس‌های خانوادگی همواره به عنوان محملی برای حفظ و نگهداری خاطرات شخصی و گاهی عمومی هستند. انت کون (Annette Kuhn) می‌گوید: «به شیوه‌های مختلفی می‌توان با یک عکس یا یک آلبوم عکس برخورد کرد: از یک‌سو می‌تواند به سادگی به عنوان سند تلقی شود و از سوی دیگر می‌تواند برای معناهای پنهان و پوشیده بررسی شود و «ضدخاطره» را تولید کند: کارخاطره. در واقع کارخاطره فرآیند فعال یادآوری است که حالتی پرسش‌گرانه را نسبت به گذشته و فعالیت بازسازی آن به واسطه حافظه اتخاذ می‌کند» (کون، 2010، ص303).

انت کون درباره ماهیت کارخاطره آنرا شبیه به رمانی متصور می‌شود که مدام در حال فراخوانی شخصیت‌ها و گذشته آنهاست «هنگامی که پرده‌های فراموشی به کنار زده می‌شوند، لایه‌های معنا یکی بعد از دیگری برداشته می‌شوند و نه حقیقت نهایی، اما شناخت و دانش بیشتری بر ما آشکار می‌شود. ماهیت کارخاطره به دنبال کردن رمانی اسرارآمیز شباهت دارد که شخصیت‌ها را وا می‌دارد تا چیزهایی را به یاد بیاورند که عمیقاً در گذشته‌هایشان دفن و فراموش شده است. به استثنای این‌که در رمان همیشه پایان و معمولاً نتیجه‌ای وجود دارد. اما از طرف دیگر کار خاطره پایان‌ناپذیر است و در هر تغییر جهتی سؤالات بعدی پیش می‌آیند، همیشه چیزی برای بررسی وجود دارد» (کون، 2002، ص6). 

حالا می‌توانید تصمیم بگیرید که عکس‌های خانوادگی‌مان را چگونه بخوانیم. می‌توانیم مثل همیشه آنچه که در عکس وجود دارد را تنها به  یاد آوریم و مرور کنیم و عکس‌ها بهانه‌ای باشند برای دلتنگی و یا اینکه چونان نشانه‌شناسی در لابه لای عکس‌هایمان جستجو کنیم و  دلیل همه آن غیاب‌ها و سکوت‌ها را پیدا کنیم، سعی کنیم تا فهمی دوباره از زندگی خانوادگی‌مان را شکل دهیم. ناگفته‌ها و حقایقی که به دنبال آن بودیم در تصویری  به ظاهر شفاف از خانواده ما با سماجت پنهان شده است و منتظر است تا با خوانشی جدید آنها را دوباره کشف کنیم و معنای تازه ای را خلق کنیم.

تمرین: یکی از آلبوم‌های خانوادگی‌تان را انتخاب کنید و عکسی که برای شما آشناست را انتخاب کنید، به توصیف دقیق عکس بپردازید، به یاد بیاورید که عکس کی و کجا و توسط چه کسی گرفته شده است و با چه دوربینی.

همچنین به این فکر کنید که الان عکس در آلبوم چه کسی از اعضای خانواده و چگونه نگهداری می‌شود. چه خاطراتی با دیدن این عکس برای شما تداعی می‌شود؟ و کدام یک از این خاطرات در عکس نفوذی ندارد و غایب است، چه سرنخ‌هایی در این عکس سبب شده تا شما به یاد آن خاطرات بیافتید. شما اکنون چون یک کارآگاه یا نشانه شناس به دنبال سرنخ‌ها و نشانه ها در عکس های خانوادگی تان هستید. در این میان به کمک کارخاطره‌ها معنی یا معناهای جدیدی از عکس‌‌خانوادگی برایتان پدیدار می‌شود.

افسانه کامران afsanehkamran@gmail.com