ژرومِ عکاس؛ نقدی بر مجموعه «یک سفر ایرانی» از حسین فاطمی

به همین ترتیب، می‌توان گفت که مفهوم شرق نیز تا حد بسیاری ساخته و پرداخته‌ی ذهن همان گردشگران اروپایی است که همواره سوغات‌شان داستان‌های شنیدنی و چهره‌ها و مناظر کاملاً متفاوت از شرق بوده است. ادوارد سعید در مقدمه کتاب شرق‌شناسی‌اش می‌گوید: شرق تقریباً یک اختراع اروپایی است و از دوران باستان محلی بوده که با کام‌جویی، موجودات عجیب وغریب، مناظر خیالین و تجربه‌های جدید تداعی شده است. ادوارد سعید شرح می‌دهد که اروپایی‌ها چگونه شرق را آن طور که دلشان می‌خواهد می‌پسندند و می‌بینند. شرق اروپایی‌ها همچون ضمیمه‌ای بر غرب تعریف می‌شود؛ شرق آن چیزی است که غرب نیست: وحشی، غیرمتمدن و اروتیک. منظور این است که شرق برای بیشتر اروپایی‌ها آن‌طوری دیده می‌شود که در هنرشان بازنماینده شده که همواره با نوعی فانتزی، خیال و وهمزدگی همراه بوده است. (تصویر ۱)

زمانی که تازه عکاسی رواج پیدا کرده بود گردشگران اروپایی، دوربین به دست به سمت شرق گسیل شدند تا آنچه می‌دیدند را ثبت کنند. اما معمولاً آنچه می‌دیدند یا ثبت می‌کردند چیزی فرای دید یک گردشگر نبود و صحنه‌های جذاب برای ایشان با چیزهایی که پیش‌‌تر از شرق شنیده بودند فرقی نداشت. به عبارت دیگر، آنها شرقی را می‌دیدند که گویی پیش‌تر در هزار و یک شب تصورش کرده بودند. انگار رفته بودند تا آن چیزی را مستند کنند که از قبل از شرق می‌دانستند و نه بیشتر. در نهایت محصول چیزی نبود جز ادامه روند همان مفهومی که ادوارد سعید مطرح کرد یعنی یک نگاه اورینتالیستی و اگزوتیک به شرق (تصویر ۱).

این که یک اروپایی شرق را چنین می‌بیند شاید از منظری چندان مهم نباشد اما رواج این دیدگاه و درونی شدن آن توسط هنرمند شرقی  اندکی نگران کننده است. چرا که این نگاه در ادامه همان دید استعماری شکل گرفته است. زیرا که در این جا هنرمند از نگاه یک دیگری غربی به خودِ شرقی‌ا‌‌‌ش می‌نگرد و براساس پیش‌انگاشت‌های آن دیگری غربی دنیای خود را به تصویر می‌کشد. و به قول ادوارد سعید از آنجا که غرب همیشه سعی داشته بر شرق تسلط بیابد، این نگرانی بیشتر شود که خود شرقی‌ها با تداوم و دورنیکردن این نگاه، برتری دیگری غربی بر خود را بپذیرند. یعنی اینکه خودشان را از منظر غربی‌ها نقد کنند یا حتا ببینند. مجموعه‌ی "یک سفر ایرانی" (An Iranian Journey) از حسین فاطمی از آن نمونه‌هاست. نمونه‌ای که تا حد بسیار زیادی در مسیر و امتداد همان تفکر اورینتالیسم قرار می‌گیرد. نام مجموعه به اندازه کافی گواه این دیدگاه است همین که عنوان سفر برای مجموعه انتخاب شده مخاطب را به سمتی هدایت می‌کند که عکاس را با گردشگران یکی بداند. این گمانه زمانی پررنگ تر جلوه می‌کند که دید عکاس در عکس‌ها را بررسی کنیم. فضای عکس‌ها و انتخاب سوژه‌ها و نگاه عکاس این را می‌رساند که او یک اورینتالیست یا یک گردشگر غربی و بیگانه ست و مجذوب همان چیزهایی شده که غربی‌ها را مفتون خودش می‌کند. این نوشتار به هیچ وجه قصد ندارد بحثی راجع‌به مستند بودن یا نبودن عکس‌ها مطرح کند، نکته‌ای که نوشته‌های پیشینِ دوستان بیشتر به آن اختصاص داشت. آنچه مد نظر است نگاه اورینتالیستی و اگزوتیک به ایران است که به طور مشخص در این مجموعه دیده‌ می‌شود. شاید تک‌تک عکس‌های این مجموعه به طور واضح نشان دهنده‌ی دید اورینتالیستی نباشند اما به هر حال برای بررسی این مهم، چاره‌ای جز بررسی تعدادی از عکس‌های این مجموعه و مقایسه‌ی آن‌ها با نمونه‌های مشخص اورینتالیسم اروپایی نداریم.

کوچیک خانم (kuchuk Hanem) رقاصه‌ای بوده که گوستاو فلوبر در سفرش به شرق او را ملاقات کرده و بعد‌ها در آثارش اشاره‌های به این زن به عنوان بخشی از تحفه‌ی شرق می‌کند او که تصورات خودش را با حرکات این رقاصه آمیخته می‌کند می‌نویسد: کوچیک خانم و بامبه باهم می‌رقصند، رقص کوچیک خانم وحشیانه است ... او در نور کم رقص شگفت انگیزی با جابجایی پاهایش می‌کند... بامبه اما تنها باسنش را می‌جنباند و انگار در خدمت کوچیک خانم است (ص 115-116)(۱)  با این توصیف اگر نگاهی به عکس دو دختر در حال رقص در مهمانی بی‌اندازیم شاید لحظه‌ای با خود بپنداریم فلوبر در حال توصیف این صحنه است و خانم مشکی‌پوش همان کوچیک خانم فلوبر و دیگری بامبه است (تصویر ۳). برداشت اورینتالیستی از رقص دختران مشرق زمین فقط محدود به این توصیف فلوبر نیست بلکه در شعری از لویی بویله(۲) شاعر فرانسوی و نقاشی «رقص المه» (تصویر ۲) از ژان لئون ژروم هم آمده است. اما تنها توصیف این گونه فضا‌ها نیست که نگاه اورینتالیسم را می‌سازد بلکه به زعم ادوارد سعید آنچه فلوبر انجام می‌دهد این است که جای کوچیک خانم صحبت می‌کند و او را از دید خودش نمایش می‌دهد. ما کوچپیک خانم را در از زاویه دید فلوبر می‌بینیم و بر مبنای حقایق تاریخی می‌دانیم که فلوبر متمول بوده و در آن سرزمین خارجی به حساب می‌آمده و این شرایط باعث شده که نه تنها از نظر فیزیکی خود را مالک کوچیک خانم بداند بلکه به جای او نیز صحبت کند. پس از آن ادوارد سعید بیشتر پیش می‌رود توضیح می‌دهد که نگاه اورینتالیستی پر از دروغ است و حقیقتش را باد برده. (صفحه ۶)(۳)

حسین فاطمی نیز به نحوی همان نگاهی اورینتالیستی را دورنی کرده است. یعنی به طرزی سوژه‌هایش را به تصویر می‌کشد که تبدیل به ابژه‌های برای دیده شدن آن چیزی می‌شوند که غرب انتظار دارد ببیند. همان روح شرقی که خودشان آن را ساخته اند و همیشه تمایل دارند چون چادری بر سرزمین شرق بکشند. البته طنز ماجرا اینجاست که همان شرایطی که برای فلوبر وجود داشته برای فاطمی نیز تا حدی صادق است. اگر فاطمی برای آژانس خبری خارجی کار نمی‌کرد این عکس‌ها هیچ گاه گرفته نمی‌شد و هیچگاه نیز منتشر نمی‌شد. به هیچ وجه منظورم محدودیت‌های درون جمهوری اسلامی برای منتشر کردن چنین عکس‌های نیست. چراکه می‌دانیم امروزه با وجود اینترنت و رسانه‌های دیگر منتشر کردن عکس‌های اینچنینی کار سختی نیست همانطور که این عکس‌ها اکنون در دسترس ما هستند.  اما شاید بتوان گفت رضایت سوژه‌ها تنها به صرف این بوده که عکاس برای خارجی‌ها عکس می‌گیرد. و تنها همین مهم اجازه داده به راحتی جلوی دوربین قرار بگیرند. همان اتفاقی که در پروژه اتاق نشیمن ایرانی برای انتشارات ایتالیای رخ داد. این که ما برای خارجی ها سوژه شویم خودش از پیش ما را تبدیل به ابژه‌های اورینتالیستی می‌کند.

نگاه اورینتالیستی تنها محدود به این عکس نیست، بلکه در تمام مجموعه جریان دارد. نشان دادن زنان در حال قلیان کشیدن، مردی با سگش، گنبد فیروزه‌ای، نمای شهرهای مشرقی و آخوندها در حال نماز یا فضای مسجد تداعی‌گر نقاشی‌های ژروم است که به طور مشخص به عنوان نقاش اورینتالیست معروف است. برهنگی‌ها، همان چیزی است که غربی‌ها دلشان می‌خواهد از شرق ببیند. اما نه از نوع برهنگی که در غرب وجود دارد، برهنگی شرقی خصوصی ست، همه آن را نمی‌بینند و دیدنش آداب خاص خودش را دارد. حتا حالت نشستن و نمایش اندام از پشت دقیقاً یادآور کارهای ژروم است  (تصویر ۴). اگر دقیق تر به عکسی که دختران و پسران را در استخر نشان می‌دهد دقت کنیم. متوجه می‌شویم که حالت دایره‌ای استخر، فضای خصوصی و خلوت آن، برهنگی زنان همه رونوشتی از دید اورینتالیستی ژروم در نقاشی‌هایش از استخرها یا حمامهایی زنانه شرقی ست (تصویر 5).

به طور خلاصه می‌توان چند عنصر را که در عکس‌های فاطمی به تکرار آمده‌اند استخراج کرد که نشان از نگاه اورینتالیستی او هستند. زنان چادری، نماز، آخوند، برهنگی‌ها و بدن‌های جذاب و شاید از همه برجسته‌تر، قلیان. قلیان با خاورمیانه پیوند دارد. نه اینکه نشان دادن قلیان صرفاً نگاهی اورینتالیستی باشد، خیر. اما جذاب و خیره کننده نشان دادنش، افسون‌گر و اغوا کننده بودنش در عکس‌ها همان چیزی ست که در عکس‌های خانوادگی و یادگاری ایرانی‌ها از قلیان غایب است. اینجاست که تفاوت حضور قلیان در عکس‌های فاطمی با عکس‌های خانوادگی و یادگاریِ ما مشخص می‌شود. این عکس‌ها درست همان درون مایه‌ای را دارند که کارپستال‌های چاپ شده از شرق در انتشارات سی جی رودر(۴) در پاریس  داشتند. نگاه اورینتالیستی و غیاب عامدانه واقعیت‌های شرقی.

از سوی دیگر آن چه این مجموعه با نمایاندن همان عناصر اگزوتیک و کلیشه ای از شرق به تصویر می‌کشد تقابل و تضادی است که می‌توان از آن با عنوان تضاد سنت و مدرنیته یاد کرد، همان تضاد میان دختران شوخ و شنگ و نیمه برهنه با زنان چادری و ملایان؛ تضادی که بیشک در سطح اجتماعی-فرهنگی وجود داشته و نمیتوان آن را انکار کرد لیکن آنچه در پس تصاویر این مجموعه از نظر پنهان میماند، تضاد عمیقتری است که این مجموعه در قبال آن سکوت اختیار می‌کند. تضادی که به خاطر توزیع ناعادلانه ثروت، مرز مشخصی میان بالا و پائین شهر ترسیم می‌کند لیکن این مرز در عکس های فاطمی محو می شود؛ در ایرانی که فاطمی تصویر می کند گویا از اختلاف های طبقاتی، خیابان گردها، زیرپلی ها، کودکان کار و کارگران از نفس افتاده خبری نیست. آنچه در تصاویر سفر ادیسه‌وار فاطمی از ایران غایب است نیمه‌ای است که کار می‌کند، جان می‌کند و جان می‌دهد؛ جالب آن‌جاست که تنها جایی که فاطمی نیم نگاهی به آن نیمه فراموش شده دارد، در به تصویر کشیدن فاحشه‌ای است که با برهنگی و کام گرایی شرقی ارتباط می‌یابد؛ تصویر او از فاحشه‌های برهنه به جای زیر سوال بردن سازوکاری که چنین سوژه‌هایی را تولید و بازتولید می‌کند، بیشتر در همان ژانر بدن برهنه قرار می‌گیرد؛ یک بدن برهنه شرقی که چشم را مینوازد. در واقع او با اتخاذ رویکردی رومانیک از طریق بازی‌های نور و سایه به جای آن که ذهن ما را متوجه سازوکاری معیوب کند که چنین زنانی را به تن‌فروشی وامی‌دارد، از بدن آنان بتوارهای می‌سازد تا آن سازوکار را در پس آن پنهان نماید (تصویر ۶).    

از طرفی تاکید بیش از اندازه مجموعه بر تضاد میان سنت و مدرنتیه که در نوع پوشش و فعالیت زنان بیش از هر جایی دیگری نمود می‌یابد، عکاس را از دیدن تمامیت و کلیت جامعه ی ایران به خصوص زنان باز می‌دارد. تصویری که از زن ایرانی در این مجموعه ارائه می شود دوگانه ای است که در یک سو زن سنتی پوشیده در حجاب و در سوی دیگر دختران خوش گذران بی حجابی را نشان می‌دهد که هر دو به یک اندازه از عرصه‌ی فعالیت و کار اجتماعی منتزع شده‌اند (تصویر ۷ و ۸). حال آن که زنان ایرانی در سالیان اخیر و علی رغم محدودیت های موجود توانسته‌اند در بسیاری عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی توانایی‌ها و قابلیت های خود را به اثبات برسانند و حتی در برخی موارد گوی سبقت را از مردان بربایند که درصد رو به افزایش حضور زنان در فضای اکادمیک گواهی است بر این مدعا. زن ایرانی، زنی است که کار می‌کند، کتاب می‌خواند، می‌پژوهد، طبابت می‌کند و می شورد اما این زنان در تصاویر فاطمی غایب‌ند. در تصاویر این مجموعه، یا زنان به واسطه ی حجاب و پدیرفتن گفتمان دینی حاکم پستو نشین اند یا با طرد آن گفتمان انگار کاری جز خوش‌گذرانی و تفریح ندارند؛ امری که منکر ارتباط آنان با حوزه های اندیشندگی، تفکر و تعلق است و آن‌ها را در قامت مصرف کنندگانی صرف به تصویر می‌کشد؛ زنانی که گویی جز رقصیدن، آرایش کردن، نوشیدن و قلیان کشیدن هیچ نقش و کارکردی دیگری را نمی‌توانند از خود به نمایش بگذارند؛ آن ها بیش از آن که به عنوان سوژه‌هایی کنشگر و فعال تصویر گردند بیشتر در قامت ابژه‌هایی زیبا و منفعل تصویر میشوند که فاقد هرگونه عاملیت اجتماعی اند. شاید تنها نقش متفاوت و کنشگرانه‌ای که زن ایرانی در این مجموعه بازنمایی می شود، زنانی‌اند که در حال نواختن آلات موسیقی تصویر شده‌اند که با اندکی دقت میتوان همین امر را نیز تداعی‌گر همان نگاه اورینتالیستی به شرق دانست که زنان عمله‌ی طرب و رقاصه‌ای در آن جایگاه ویژه‌ای داشته و تاریخ عکاسی قاجار مملو از چنین نمونه‌هایی است. جالب آن جاست که هیچ زنی در این تصاویر در شغل و حرفه ی اجتماعی خود بازنمایی نشده و جالبتر آن که تنها زنی که به عنوان فردی شاغل خانه تصویر می شود زنی است که برای گذران زندگی خود و دو فرزندش ناگزیر از تن فروشی است و این تنها عکسی که در آن به زن به عنوان فردی شاغل یا بهتر است بگوئیم نان آور خانه اشاره می‌شود.

جدا از این که مجموعه‌ی "یک سفر ایرانی" تا چد در آن چه به تصویر می‌کشد، گرفتار همان کلیشه‌های اورینتالیستی و رویکرد اگزوتیک به جوامع شرقی است، این مجموعه از بابت آن چه به تصویر نمی‌کشد نیز گرفتاریهای بسیاری دارد. فاطمی در برابر الگوی زن محجبه و شاید عزلت‌نشین، الگوی دختران را قرار می‌دهد که سوژگیشان به زیبایی، آراستن، سبک‌سری، خوشگذرانی، در لحظه بودن محدود می‌ماند؛ بدیلی که این مجموعه از زن مدرن پیش می‌کشد، بخش وسیعی از جامعه را از قلم می‌اندازد؛ نیمه‌ای که می‌کوشد، می‌اندیشد، می‌نویسد و می‌آفریند. گذشته از این مجموعه "یک سفر ایرانی" به‌راحتی بر تضاد اساسی و دیرینه‌ی کار و سرمایه چشم فرو می‌بندد؛ تضادی که از نابرابری‌های اقتصادی سرچمشه می‌گیرد و هر روزه حقوق اولیه‌ی میلیونها انسان را به آرزوهایی محال بدل می‌سازد.

پانوشت:

۱- - Flaubert in Egypt:A Sensibility on Tour. Trans. and ed by Francis Steegmuller. Chicago: Academy Chicago Ltd. 1979.

۲- Louis Bouilhet

۳- Said, Edward (2003) Orientalism. London: Penguin

۴- C.G Roder

عکس‌ها: حسین فاطمی

نقاشی‌ها: ژان لئون ژروم